काही वर्षांपूर्वी मी एका छोट्या पाहुण्याला घेऊन लॉस एंजेलिस मधील ग्रीफिथ ऑब्झर्वेटरी पहायला गेले होते. त्याला त्याच्या आई बाबांनी लहान दुर्बीण भेट दिल्यामुळे त्याला ग्रह तारे याबद्दल कुतूहल निर्माण झालं होतं. तिथे एक सुंदर म्युझियम आहे. त्यातील एका दीडशे फूट लांब आणि वीस फूट उंच भिंतीसमोर आम्ही थबकलो.
त्या अख्या भिंतीवर एक म्युरल आहे. आणि ते म्युरल म्हणजे तर्जनी मागे जितके आकाश लपेल त्याचा भाग मोठा करून लावलेले म्युरल!
त्याखालील कलाकार शास्त्रज्ञातील एक नाव होते, डॉक्टर आशिष महाबळ. “अरे, हा तर आपला मित्र आशिष” असे मी उद्गारले. हो, हाच तो आशिष. आम्हाला मराठी मंडळात भेटलेला. शांत, हसतमुख आणि विनम्र म्हणून लक्षात राहिलेला. मग हळू हळू त्याची आणि त्याची पत्नी विद्युल्लता यांची ओळख झाली, गप्पांचे सूर जमले म्हणून जाणे येणे सुरु झाले. कॅलटेक युनिव्हर्सिटीत ते दोघे काम करतात. एवढेच माहिती होते. कारण स्वत:बद्दलचा मोठेपणा सांगणे हे त्याच्या स्वभावात नाही. आमच्या उत्तर रंग या परिषदेच्या कामाबद्दल त्यांनी प्रश्न विचारले; तेव्हा “बरे आहेत कामसू” म्हणत आम्ही त्याना स्वयंसेवक म्हणून मदतीला बोलावले. वयाने लहान असलेला हा एवढा मोठा शास्त्रज्ञ आहे हे माहितीच नव्हते!
मग आम्ही त्याच्या व्याख्यानाचा एक कार्यक्रम आमच्या घरीच आयोजित केला. मराठी मंडळाचा हा ‘उपग्रहीय’ कार्यक्रम गावातल्या आबालवृद्ध सर्वांसाठी खुला होता. अगदी सोप्या शब्दात आशिषने आकाश आणि अवकाश याबद्दल खूप माहिती सांगितली. रंगलेल्या भाषणानंतर; लहानश्या दुर्बिणीतून आम्ही सर्वानी कित्येक ताऱ्यांची ओळख आमच्या मागच्या अंगणात बसून करून घेतली.
पालोमारच्या वेधशाळेतही आशिषचे काम चालते, त्यामुळे तो घरी जाता जाता वाटेत आमच्या घरी थांबू लागला. आम्ही त्याला त्याच्या कामाबद्दल विचारू लागलो. दर वेळी त्याच्याकडून ग्रह तारे आणि त्याहीपेक्षा त्याच्या नवनवीन उपक्रमाची खूपच माहिती मिळत असते. बिग डेटा, डेटा सायन्स, मराठी विज्ञान कथांचे लेखन, नाणी संग्रह, संस्कृत अशा कितीतरी वेगवेगळ्या क्षेत्रांमध्ये त्यांनी योगदान दिल आहे, हे आम्हाला हळू हळू समजत गेल. लमाल म्हणजे लॉस एंजेलिस मराठी लीटरेटस किंवा लेखक या गावातील साहित्य प्रेमी लेखकांचा उपक्रम गेली काही वर्षे तो अत्यंत नेटाने चालवत आहे. स्वत:चे शिक्षण मराठी माध्यमातून झाले नाहीत, तेव्हा चांगले मराठी लिहायला शिकण्याची ही एक संधी आहे, हा आशिषचा त्यामागचा दृष्टिकोन. एक वर्ष मराठी मंडळाच्या कार्यकारिणीवर काम करून त्याने आपला वेळ मराठी समाजासाठीही दिला आहे. त्या सुमाराला मराठी मंडळाने दत्तक घेतलेल्या कोकणातील मांगवली गावाला त्याने सहकुटुंब भेट दिली. तिथल्या मुलांना सोप्या भाषेत ग्रहताऱ्याब्द्द्ल माहिती दिली. कॅलटेक सारख्या प्रख्यात विद्यापीठातील प्राध्यापक आणि शास्त्रज्ञ असल्याचा कोणताही गवगवा न करता, भाव न खाता !
अंतराळ संशोधनातल्या वैशिष्ठपूर्ण कामगिरीसाठी लघुग्रहाला ज्याचं नाव दिल गेलय असे संशोधक आणि शास्त्रज्ञ आशिष महाबळ म्हणजे तोच आशिष!
गेली १७ वर्ष कॅलटेकला अॅस्टॉनॉमर व अॅस्ट्रोफिजीसेस म्हणून आशिष काम करतो. तिथे तो १९९९ मध्ये पोस्ट डॉक्टर फेलोशिप करता आला. तेव्हापासून अनेक मोठ्या स्काय सर्व्हेवर त्याने काम केल आहे.. त्या आधी तो अहमदाबाद येथे फिजिकल रिसर्च लॅबोरीटीमध्ये एक वर्ष होता. त्या आधी त्याची पीएचडी ९८ साली आयुका पुणे येथून झाली.
आशिषने सांगितलं ,की” अॅस्ट्रॉनॉमर्स व अॅस्ट्रोफिजिसिस्ट हे खगोलशास्त्र या संज्ञेत येत. आजकाल तरी त्यात फार फरक केला जात नाही.
अॅस्ट्रॉनॉमर म्हणजे ऑब्झवेशनल सायन्सशी जास्त संबंधित आणि अॅस्ट्रॉफिजिसीसिस्ट म्हणजे त्यांच्याशी संबंधित असलेल फिजिक्स, तस मॉडेल तयार करण आणि त्यावरून मग थेअरीज बांधणं वगैरे सर्व हळूहळू त्यात येत. फक्त अॅस्ट्रॉनॉमर्स आजकाल फारसे सापडणार नाहीत. फक्त अॅस्ट्रॉफिजीसीस्ट पण तसे सापडणार नाहीत. कारण त्यांना ऑब्झर्वेशन वगैरे कसे घेतले जातात या बद्दलची माहिती असावी लागते.”
तपशील खूप असले तरी एक महत्वाचं म्हणजे ‘महाबल’ हे नाव एका लघुग्रहाला दिलं जाण ही प्रत्येक मराठी माणसाला अभिमान वाटावा अशी गोष्ट आहे.
त्याबद्दल त्याला विचारल्यावर त्याने अत्यंत नम्रपणे सांगितलं की, “मी तो विशिष्ट ग्रह शोधला म्हणून त्या लघुग्रहाला माझ नाव दिलं नाही. पृथ्वीच्या जवळचे असे ग्रह शोधण्यासाठी एक स्काय सर्वे ताफा आहे. मुख्यत: एखादा लहान ग्रह पृथ्वीवर येऊन आदळण्याची शक्यता तपासण्यासाठी हा तपास केला जातो. अशा हजारो लघुग्रहांच्या शोधाला माझा हातभार लागला आहे. सापडणाऱ्या सर्वांनाच नावे दिली जातात असे नाही एखादा लघुग्रह शोधल्या नंतर त्याची निदान ३ ऑर्बीट पूर्ण होईपर्यंत त्याला नाव देण्यात येत नाही.” आशिषने आणखी अनेक गोष्टी सांगितल्या. त्यावरून मी निष्कर्ष काढला की आशिषच्या त्या क्षेत्रातील कामाच्या मोठेपणाला ही मान्यता आहे! लघुग्रहाला नाव दिलं गेलं असा आशिष हा पहिला भारतीय नाही हेही त्याने जाता जाता नम्रपणे सांगितल,.
आपले पूर्वीचे भारतीय खगोलशास्त्रज्ञ ‘वेणु बापू’ यांच्या नावानी एक बंगलोर जवळ टेलिस्कोप आहे, आणि त्याचं नावही त्यांचा सन्मान म्हणून एका लघुग्रहाला देण्यात आलं होतं, ही माहिती आशिषने सांगितली.
आशिषचं काम लघुग्रहांपलीकडे आहे.. लघुग्र्हांब्द्द्लची माहिती (डेटा) अन्य अनेक गोष्टींचा माहिती स्त्रोत असते. उदा. अनेक वेगवेगळ्या प्रकारचे तारे जे आपल्या दिर्घिकेत असतात किंवा आपल्या दीर्घिकेच्या पार पलीकडे बाहेरच्या दीर्घिकेमधले ते क्वेसार्स म्हणजे उर्जेची पॉवर हाउसेस! त्याच्या मध्यभागी असलेले ब्लॅकहोल्स असतात. त्या कृष्णविवरांच्या भोवती अक्रेशन डिस्क असते. (कृष्णविवराजवळ आलेले पण त्यात न पडलेले पदार्थ कण, वायू ई. चा हा पट्टा.) अशा क्वेसारचा शोध आशिष आणि त्याचे सहकारी शास्त्रज्ञ घेत असतात.. त्यांची तेजस्विता बदलत असते. आपण आकाशात आज नुसत पाहिलं आणि पुन्हा पाहिलं तर तारे लुकलुक करतात पण लुकलुकण म्हणजे तेजस्विता बदलण. नव्हे. हे आपल्या अॅटमॉस्फीअरमुळे- पृथ्वीभोवती जे वातावरण आहे- त्यामुळे होत असत. पण म्हणजे त्याची तेजस्विता बदलते असे नाही. साधारण ९० ते ९९ % ताऱ्यांच्या तेजस्वितेत दिवसेंदिवस, दिवसाकाठी, वर्षासाठी फरक नसतो पडत. पण त्यांची एक लाईफ सायकल असते. त्यात ते श्वेत बटू बनतात किंवा राक्षसी तारे. हे बनताना बरेच बदल होत असतात. आता ही जी लाईफ सायकल आहे ती कोट्यावधी वर्षाची असते. आपल्या आयुष्यात असे बदल हे एका ताऱ्यात आपल्याला दिसणे शक्य नाही. पण स्टॅटिकली तुम्ही कोट्यावधी तारे पहिले तर तुम्हाला त्यात एखादा दुसरा असा बदल होणारा तारा दिसणार. “मी ‘रीपिटेड ऑब्झरवेशन’ घेत असतो आणि त्यात असे जे बदल घडत असतात ते शोधून काढतो. आणि मग त्याच्या स्टॅटिस्टीक्सवरून म्हणजे संख्याशात्रीय विश्लेषणावरून आपल्या युनिव्हर्सच रिव्होल्युवेशन कस होत आहे ते शोधण्यामध्ये आमचा कल आहे.” असे आशिष सांगतो.
थोडक्यात, त्याचे संशोधन हे अत्यंत किचकट, चिकाटीचे आणि गुंतागुंतीचे आहे. ते समजण आपल्या आवाक्याबाहेर म्हणून मी त्याला “त्याचा जगाला काय उपयोग होतो” असा भाबडा प्रश्न विचारला. तर आशिषने उत्तर दिलं की,” मी कोण? मी कुठून आलो? हा जो प्रश्न आहे या प्रश्नाची उकल करायला आमचं संशोधन मदत करतं. त्यामुळे उद्याच त्याचा उपयोग होईल असे नाही. याचा प्रत्यक्ष उपयोग होताना दिसला नाही तरी अप्रत्यक्ष उपयोग अनेक ठिकाणी, दूरगामी होतात. उदा. इंटरनेटचा शोध. इंटरनेट वापरताना सेटलाईट थ्रू सिग्नल जात असतील त्याच्या मागे कुठेतरी आंम्ही केलेला रिसर्च उपयोगी पडतो. आता इंटरनेटची
जगात किती उपयोजने आहेत पहा. तात्पर्य म्हणजे बऱ्याच गोष्टींचे मूळ हे फिजिक्स, अॅस्ट्रॉफिजिक्स या संशोधनात असत.
थोडक्यात मूलभूत संशोधनाच्या भावी व्याप्तीचा पिसारा आणि पसारा ‘अनंत कोटी ब्रह्मंड!’ आणि आशिष असा एक मूलभूत संशोधक.
आशिष मूळचा यवतमाळचा. लहानपणी निरभ्र आकाशात तारे पहाणाऱ्या आशिषला वडिलांनी धुमकेतू पहाण्याच्या निमित्ताने फक्त २ इंच व्यासाची लहानशी दुर्बीण घेऊन दिली. त्यातून तो धुमकेतू शोधताना इतरांना दाखवताना मजा आली आणि तो अमॅच्युअर अॅस्ट्रॉनॉमिस्ट म्हणजे हौशी खगोलशास्त्रज्ञ बनला. त्याचं महाविद्यालयीन शिक्षण नागपूरला झालं. ते चालू असताना बीएस सी च्या शेवटच्या वर्षी पुण्याच्या आयुकात तो समर स्कूल प्रोग्रामसाठी गेला. तेथील व्हिजिटिंग स्टूडट प्रोग्राम नावाच्या उपक्रमातही त्याने सहभाग घेतला. त्याचा भाग म्हणून आयुका ची प्रवेश परीक्षा दिली. खरं तर ती परीक्षा त्याने एक वर्ष आधीच दिली. पण योगायोग असा की एम एस्सी च्या दुसऱ्या वर्षी आजारी पडल्यामुळे त्याला ती परीक्षा देता आली नाही. तेव्हा आधीच दिलेल्या या प्रवेश परीक्षेच्या जोरावर आशिषला आयुकात विशेष योग्यता प्रवेश मिळाला.
आणि अर्थातच त्याने या संधीचं सोन. करून पी.एच डी मिळवली.
त्याच्या प्रॉफेशनल करिअरची ही सुरवात.
आयुका म्हणजे इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर अॅस्ट्रॉनॉमी अड अस्ट्रफिजिक्स. तिथे अनेक प्रकारची खगोलशास्त्रासंबंधित कामे चालताता. उदा: इंस्त्रुमेंटेशन थेअरी, डेटा सायन्स, सूर्य, अॅस्ट्रॉफिजिक्स, ‘एक्स्ट्रा गॅलेक्सी एक्सरे’ ई.ई. त. सुरवातीला ग्रॅज्युएट स्कूल करताना काही कोर्सेस पूर्ण करावे लागतात. त्यातील कोर्सेस डॉ. जयंत नारळीकर यांचेकडून शिकण्याची संधी आशिषला मिळाली.
आशिष त्यांचा अतिशय आदराने उल्लेख करतो. तो सांगतो की,” नारळीकरांचं ज्ञान तर सर्वात वाखण्याजोग आहेच. त्या व्यतिरिक्त त्यांची लेक्चर्स देण्याची पद्धतही! ते अतिशय संथपणे सुरवात करतात आणि हळूहळू गोष्टी समजत जातात आणि जेव्हा तास संपतो तेव्हा ते बरोबर थांबतात आणि त्या तासाला तर त्यांनी सांगितलेत त्यांनी पूर्ण समजावलं असत त्यांनी ते इतक सुंदर पद्धतीनं समजावलं असत की आपल्याला वाटावं आपण परत जाऊन सगळ तस च्या तस लिहू शकू. ते इतक्या खुबीने इतक्या गोष्टी एकमेक्कात गुंफतात की ते एक तंत्र वाखण्याजोग आहे !”
आणखी काही मातब्बर शास्त्रज्ञ त्याला तेथे भेटले. आयुकात जगभरातले शास्त्रज्ञ काही ना काही कारणांनी भेट देण्यास म्हणून येतात. त्यामुळे जगभरात काय चालू आहे याची अद्ययावत माहिती विद्यार्थ्याना आणि संशोधकाना मिळते.
विज्ञान कथा लिहिण्याची प्रेरणाही आशिषने डॉ. नारळीकर यांच्याकडून घेतली.
त्याशिवाय तो सांगतो की, “काही वर्षापूर्वी मराठीत विज्ञान परिषदेने होतकरू विज्ञान कथाकारांसाठी शिबिराच आयोजन केल होत. त्यातून मला विज्ञान कथा लिहिण्याचं बाळकडू मिळालं.” आशिषच्या विज्ञान कथा अनेक ठिकाणी प्रसिद्ध होत असतात. कांही कथा त्याने टोपण नावाने लिहिलेल्या आहेत.
आशिषच्या मुख्य विषयाशी निगडीत आणखी एक क्षेत्र आहे, ते ‘बिग डेटा’ आणि त्यातही त्याने पुष्कळ मजल मारली आहे. त्याबद्दल सांगताना तो म्हणतो,” अॅस्ट्रॉनॉमी मध्ये , मी अनेक स्कायसर्व्हेज वर काम केलय. म्हणजे अख्ख आकाश आणि पुन्हा पुन्हा त्याच निरीक्षण करायचं. त्याचा जर तुम्ही डेटा पाहिला लागलात तर तो खूप जमतो. मग हळूहळू असा डेटा, बिग डेटा या सदरात मोडायला लागतो. बिग डेटा हा नुसता त्याच्या डेटा व्हौल्यूम वरून ठरत नाही, तर डेटा कॉमप्लेकसिटी वरून ठरतो! म्हणजे काय की तुम्हाला डेटा अॅनलाईज करायचा असेल तर काय कराव लागतं यावर त्याची गुंतागुंत ठरते. नुसता एक कॉम्प्यूटर प्रोग्रॅम सुरु करून डेटाचं विश्लेषण म्हणजे अनालिसिस होणार असेल तर तो बिग डेटा नाही. . पण त्याच्यात जर खूप ‘व्हेरिबलस’ असतील आणि खूप वेगवेगळे डेटा सेट एकत्र करावे लागत असतील मग त्याची गुंतागुंत म्हणजे कॉमप्लेकसिटी वाढत जाते व तो बिग डेटा होतो. अशा प्रकारच्या माहितीचं विश्लेषण (म्हणजे अॅनलीसीस) म्हणजे डेटा सायन्स ! तर अॅस्ट्रॉनॉमी मध्ये मी हे करतच होतो. त्याकरता अनेक मॅथॅमॅटिकल स्टॅटीकली पद्धती वापराव्या लागतात. पण ते करता करता कॅलटेकला असल्यामुळे तेथील JPL आणि त्या अनुषंगाने अनेक इतर क्षेत्रांशी संपर्क झाला. “
JPL म्हणजे जेट प्रोपेलंट लॅबॉरेटरी. JPL हे नासाच एक अंग आहे. कॅलटेक विद्यापीठातर्फे त्याचं सूत्र संचालन म्हणजे मानेजमेंट होते. JPL मधून जे रॉकेट सायन्स सुरु झालं ते नंतर नासाच अंग झाल. कॅलटेक च्या काही विद्यार्थ्यांनी ते प्रथम सुरु केल होत. नासाचे अजूनही मनुष्यविरहित म्हणजे अनमॅन स्पेस क्राफ्ट असतात. त्याची सर्व डेव्हलमेंट JPL मध्ये होते.
डेटा सायन्सचा एक भाग म्हणून आशिष अर्थ सायन्सवरही काम करतो. अर्थ सायन्स म्हणजे आकाशातील पृथ्वीच्या कृत्रिम उपग्रहांनी पृथ्वीकडे डोळा लावून पाठवलेला पृथ्वीचा डेटा !
अर्थात डेटा सायन्स तिथेच थांबत नाही. त्याची अनेक उपयोजने म्हणजे ऑप्लीकेशन्स असतात. त्यातील काहीवर आशिष काम करत आहेच. पण काही वर्षांनी सुरु होणाऱ्या
LSST म्हणजे हे लास्ट सिनॉप्टीक सर्व्हे टेलिस्कोप.च्या निरीक्षणातून बाहेर येणाऱ्या काही लाख क्वेसार ( सध्या उपलब्ध असलेल्या दुर्बिणींच्या कमी क्षमतेमुळे रोज फक्त १० ते २० सापडतात) च्या अवाढव्य माहितीचे विश्लेषण करू शकणाऱ्या पद्धती विकसित करण्याच्या कामाचा मार्गदर्शक म्हणूनही आशिषचे काम चालू आहे. अजून काही वर्षांनी चिली, साउथ अमेरिकामधून LSST ची ऑब्झर्वेशन्स सुरु होणार आहेत.
या प्रकल्पात बरेच देश आहेत हे सांगताना आशिषने यात भारतातील आयुकाचाही सहभाग आहे , हे मोठ्या अभिमानाने सांगितले.
अशिष शास्त्रज्ञ आहे तसा प्राध्यापकही आहे. अर्थातच तो काही विषय महाजालावर म्हणजे ‘ऑन लाईन’ शिकवत असतो.
त्या व्यतिरिक्त मुलांकरता, शाळेतल्या मुलांकरता मॅथ आणि गेम्स या बद्दलचा गेम कोर्स शिकवला. . साधारण १० ते ११ तासांचा असेल पण मुलांना आवडायचा.
आशिषला शिकवण्या इतकाच शिकण्यात रस आहे. त्यामुळे त्याने नाणे शास्त्राची ओळख करून घेतली आणि संस्कृतचाही अभ्यास केला. संस्कृत भाषां म्हणून प्रत्येकाला यावी की न यावी यापेक्षा त्या भाषेच, बांधेसूद व्याकरण प्रत्येकाने आत्मसात कराव. अस, आशिषला मनापासून वाटतं.
कोणत्याही विषयाचा समरसतेने अभ्यास करणे ही आशिष महाबळची वृत्ती त्याच्या बहुआयामी व्यक्तित्वाला पोषक अशी आहे म्हणूनच पृथ्वीसह अनंत आकाशगंगांचं अवकाशविश्व त्याला सतत खुणावत असत.
विद्या हर्डीकर सप्रे